air fear/tè/feadhainn ...

Chan urrainnear sa Ghàidhlig an gnìomhair BI a chleachdadh le cuspair dìreach ach le àireamhan 7c (m.e. tha e fichead bliadhna a dh’aois). A bharrachd air sin, feumar roimhear a chleachdadh gus an dàimh eadar cùisear agus cuspair a chur an cèill: tha i na dotair (le an). Air neo, feumar structar leis a’ ghnìomhair IS a chleachdadh: is e dotair a th’ innte (nas sine: is dotair i).

Gus ‘aonan à buidhinn’ a chur an cèill, cleachdar structaran le BI agus an roimhear air:

(1)

Cuiridh an structar BI + cuideigin air fear/tè de rudeigin an cèill gur e fear/tè à àireimh nas motha a th’ ann: bha an t-Ollamh Watson air fear de phrìomh eòlaichean na Gàidhlig.

Thèid an structar a chleachdadh gu tric le brìgh anardaich a’ bhuadhair choimeasaich (aonan à mòran): bha i air tè de na boireannaich a bu bhrèagha.

(2)

Gabhaidh air fear/tè fhèin cleachdadh le ceum co-ionannach a’ bhuadhair: tha e air a bhith air fear-gnothaich cho soirbheachail ’s a th’ ann.

(3)

A thuilleadh air seo, tha structar ann far an tèid air a leantainn le ainmear iolra (le brìgh iolra) agus buadhair coimeasach na dhèidh: tha muinntir an eilein sa air an fheadhainn as còire san dùthaich, .i. tha iad air cuid den fheadhainn as còire san dùthaich.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, dd. 319–20, §346 (viii)(b)

a' gabhail na combaiste

saoil ...

Gabhaidh an gnìomhair saoil ‘creid, beachdaich, smaoinich’ cleachdadh mar a chleachdar gnìomhairean eile a bhuineas do na ciadfathan: saoilidh mi gur e; an saoil thu sin? cha s(h)aoil. Coim. cluinnidh sinn fuaim; am faic thu am bàta?; chan fhairich mi càil; an aithnich thu i?; chan fhuiling mi siud. Thèid an cruth ceisteach, (an) saoil, a chleachdadh cuideachd às aonais riochdair phearsanta: saoil am faigh mi iasad air a’ chàr?

Anns na h-eisimpleirean a tha shuas, tha an tràth teachdail ga chleachdadh ann am brìgh làthairich. ’S e as adhbhar dha seo gum b’ e tràth làthaireach, bho thùs, a bh’ anns an tràth a th’ againn an-diugh mar thràth teachdail.

B’ àbhaist do chruthan co-thàthaidh (m.e. chuirinn ‘*chuireadh mi’ 7c) a bhith na bu chumanta sa chànan, agus chithear eisimpleir eile dheth seo sa chruth saoileam ‘saoilidh mi’, a chluinnear fhathast; ’s e sin an t-aon seòrsa crutha a gheibhear, mar eisimpleir, san òran ‘Oidhche Mhath Leibh’: Guidheam slàinte ghnàth bhith mar ribh ‘tha mi a’ guidhe gum bi slàinte an-còmhnaidh còmhla ribh’.

Thachair dà rud dhan chruth saoileam: air an dàrna làimh, dh’fhairich cuid gur h-ann à *saoil leam a bha e, mar a th’ againn ann an (’s) math leam 7c; air an làimh eile, chaidh cruth caithte (tro shèimheachadh) a chur air agus, mar thoradh air seo, gheibhear saoileam/*saoil leam ‘saoilidh mi’ agus shaoileam/*shaoil leam ‘shaoil mi’.

Is math dh’fhaodte gur h-ann a chionn buaidh an fhacail saoil a chaidh am facal smuain (coim. SG smúainid ‘smuainichidh e’, agus SG smúained ‘smuaineachadh’) na smaoin (smaoinich, smaoineachadh) ann am mòran àiteannan.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, dd. 265, §281; dd. 268–69, §291 (ii) + bn 34

ciad, ceudna ...

B' àbhaist ciad ‘(am) prìomh (rud ann an sreath)’ a sgrìobhadh ceud. ’S ann às an t-Sean Ghàidhlig cét- a tha e. Gus am facal a dhealachadh ri ceud ‘100’ (SG cét), thòisich daoine ga sgrìobhadh ciad. Mar bhuadhair, bhiodh cruth an uilt ro ciad a rèir gnè agus àireimh an ainmeir às a dhèidh, m.e. an ciad fhear (fir.); a’ chiad bhean (boir.); na ciad làithean (iol.). An-diugh, airson na mòr-chuid, cleachdar a’ an dà chuid ro ainmearan fireann agus boireann san tuiseal bhunasach: a’ chiad fhear; a’ chiad bhean.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, d. 179, §155 + bn 30

B’ e cétnae an àireamh òrdail àbhaisteach san t-Sean Ghàidhlig, agus tha sin fhathast againn sa chruth ceudna ‘aon’, m.e. an rud ceudna ‘an aon rud’. Bha am facal na ainmear cuideachd, agus tha an abairt Nua-Ghàidhlig mar an ceudna ‘air an aon dòigh, cuideachd’, mar eisimpleir, cumanta fhathast. Chaidh ceudna na ceunda ann an corra dhualchainnt.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, d. 217, §220