Glòr-shùileach

Bha Suki glòr-shùileach, mar a chithear san dealbh a rinneadh lem mhac aig aois a deich, .i. walled-eyed sa Bheurla ‒ san t-seagh seo, an dàrna brìgh aig an OED: ‘having one or both eyes of an excessively light colour, so that the iris is hardly distinguishable from the white ... having eyes of a different colour, having eyes or an eye streaked or partcoloured ... having a divergent squint which exposes an excessive proportion of the white of the eye’. Sna faclairean Gàidhig, gheibhear sùil-leusach, geal-shùileach, sgiath-shùileach, glòr-shùileach, glòir-fhionn, glòirionn agus toiche leis a’ bhrìgh ‘wall-eyed’. Gabhaidh sùil-leusach tuigsinn agus leus ‘solas’ ag amas air gilead no bàinead na sùla; an dearbh rud aig geal-shùileach. Tha sgiath-shùileach a’ toirt air duine smaoineachadh air ‘wall-eyed with astonishment’, .i. balg- no clach-shùileach agus sgiath ag amas air cruinnead na sùla. ’S ann a tha GA glòr ‒ à SG glór ‘fìorghlan, soilleir, deàlrach’ ‒ ag amas air bàinead na sùla mar an ceudna (coim. GE glór-shúileach). Saoilear gum math dh’fhaodte gur h-e cruth nas tràithe aig glúair (coim. Dwelly gluair) a th’ ann an glór (DIL). ’S e riochd teasgaichte (geàrrte) a th’ ann glòirionn à glòir-fhionn agus brìgh a’ bhuadhair glòr air a dùblachadh leis a’ bhuadhair fionn ‘geal, bàn’. Is dòcha gur h-e mearachd air toichd a th’ ann an toiche (Shaw 1780, nach cleachd stràcan), .i. tòichd ‒ coim. tòc no tòchd ‘at; atadh’; Dwelly tòc ‘galar nan sùilean, gu seach àraidh ann an caoraich’; Uibhist a Deas tòchd ‘galar ann an sùilean cruidh’ (An t-Athair Ailean MacDhòmhnaill); cuideachd, Dwelly ‘pink eye in horses [.i. conjunctivitis]’ ‒ ag amas air a’ bhrìgh ‘cruinn, air atadh, air brùchdadh’, mar a bhios sgiath.

Chan eil dàimh aig a’ bhuadhair glòr ri glòr f. ‘cainnt’ no ri glòir b. ‘greadhnachas’. (Gidheadh, tha glòr f. air tuiteam còmhla ri glòir b. cuideachd san Nuadh-Ghàidhlig.)

‘Am Plana Cànain Nàiseanta Gàidhlig 2018‒2023’

Is iongantach nach b' ann air an riochd Bheurla ‒ The National Gaelic Language Plan 2018‒2023 ‒ a chaidh an t-ainm a th' air treas plana cànain Bhòrd na Gàidhlig a stèidheachadh, gu ìre co-dhiù ‒ bloigh beurlachais.

Is e dùblachadh a bhiodh anns an abairt plana cànain Gàidhlig, agus an t-ainmear ginideach cànain na bhuadhair càileach a’ comharradh plana, agus an t-ainmear ginideach Gàidhlig na bhuadhair càileach a’ comharradh plana cànain; cha bhiodh feum ri cànain.

Nam b’ e plana Gàidhlig tiotal a' phlana, ge-tà, cha robh cinnt an ann ag innse gum b' ann tro mheadhan na Gàidhlig a bha am plana air neo gum b' ann mu chànan na Gàidhlig fhèin a bha e gu bhith. B’ fheàrr an riochd plana na Gàidhlig gus a bhith a’ soilleireachadh gum b' ann mun chànan fhèin a bha e.

A thaobh a bhith a’ sònrachadh gum b’ ann air plana nàiseanta a bhathas a’ bruidhinn, bhiodh an co-rèir plana na Gàidhlig nàiseanta a’ cantainn gum b' e plana mu dheidhinn Gàidhlig 'nàiseanta' a bh’ ann seach, mar eisimpleir, mu dheidhinn Gàidhlig 'ionadail'. Cha ruigeamaid a leas ach plana nàiseanta na Gàidhlig a ràdh ‒ agus am buadhair càileach nàiseanta a’ comharradh plana a-mhàin ‒ gus a bhith a’ sealltainn gum b' e plana mu chànan na Gàidhlig airson an nàisein air fad a bha san amharc.

Ge be dè a dh’adhbharaich an t-atharrachadh bho chionn ciad phlana Bhòrd na Gàidhlig ‒ air an robh Plana Nàiseanta na Gàidhlig 2007‒2012 mar ainm ‒ is ann air co-rèir na Gàidhlig a thàinig an dà latha.

Cha mhòr nach ...

Air uairean, cleachdar àicheadh dùbailte a chuireas sìneadh air an rosgrann sam bi e a’ nochdadh, ged as i ciall dhearbhte a th’ aig an dà àicheadh le chèile, m.e. cha mhòr nach do reic sinn gach tè an-diugh ‘reic sinn an ìre mhath gach tè an-diugh’. An seo, gheibhear cha(n), .i. riochd neo-eisimeileach làthaireach àicheil a’ ghnìomhair IS + am buadhair mòr + nach, .i. riochd àicheil an naisgeir gun. Tuilleadh eisimpleirean: cha mhòr nach do thuit mi, bha an rathad cho sleamhainn; cha mhòr nach deach am bàta fodha, bha na bha siud de dh’uisge air tighinn air bòrd; cha mhòr nach deach a chur à cochall a chridhe, bha am brag cho àrd. Is ionann ann am brìgh cha mhòr nach agus is beag gun.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, d. 292, §319 (i).

iolair(e)

’S ann à SG irar fir., a chaidh na ilar agus na connragan air an dì-choslachadh, a tha GA iolair boir. B’ e iolair an cruth àbhaisteach, mar a chithear aig Mac Mhaighstir Alasdair 1741, Shaw 1780, Armstrong 1825, Highland Society Dictionary 1828, Dwelly 1901–11, ged a gheibhear an cruth iolaire an-diugh cuideachd, m.e. ann an ainm an leabhair Call na h-Iolaire le Tormod Calum Dòmhnallach agus ann an tiotal an òrain ‘Raoir Reubadh an Iolaire’ le Murchadh MacPhàrlain. Lorgar fiolair(e) cuideachd, le f ro-leasaichte; coim. GA feagal < eagal < SG ecal.

Is math dh’fhaodte gur h-ann fo bhuaidh a riochd ghinidich a thàrmaich an cruth iolaire, agus am facal a’ buntainn do Rang II boireann nan ainmearan an-diugh (coim. làmh, gin. sg. làimhe), ged a gheibhear gin. sg. iolarach air uairean, agus dùnadh connragach aige (coim. Rang V (a) cathair, gin. sg. cathrach). Ach chan eil cinnt carson a chaidh SG ilar fir. na ainmear boireann san Nua-Ghàidhlig – tha iolar fireann fhathast an Gàidhlig na h-Èireann.

Cha d’ fhuaradh lorg air coltas fireann air an fhacal iolair ann an Gàidhlig na h-Albann ach anns a’ chunntas a rinn Máirtín Ó Murchú air Gàidhlig Pheairt an Ear: iolair mór, an iolair; ach chan fhaodar cus earbsa a chur ann an iolair mòr, air a bheil coltas fireann, agus an iolair, air a bheil coltas boireann, ri thaobh.

Gheibhear An t-Iolaire Mòr aig ScotlandsPlaces, ach ’s e mearachd tras-sgrìobhaidh a tha sin agus An t-Ionaire Mòr an dà chuid ann an Leabhar nan Ainmean agus air a’ chiad mhap shia-òirlich aig an OS. ’S e ainm aibhne a th’ anns An t-Ionaire Mòr (NF 8136), a ruitheas seachad air Rudh’ an Ionair (sic) gu Loch Druidibeag. A rèir cruth bun na h-aibhne, is iongantach mana h-e ‘pit’ as ciall do dh’ionair(e) an seo (Dwelly, ‘pudenda’); coim. ainmean a leithid Gobhal na Caillich ann am Borghaston ann an Leòdhas (NB 1842). Tha Creag na h-Iolaire aig NF 9465.

Tha iolairin ‘isean iolaire’ aig Forbes na Gaelic Names of Beasts 7c, aig a bheil an t-aon dùnadh meanbhach ’s a gheibhear ann an cailin ‘caileag’ (Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, d. 124, §93 (iv)).

air fear/tè/feadhainn ...

Chan urrainnear sa Ghàidhlig an gnìomhair BI a chleachdadh le cuspair dìreach ach le àireamhan 7c (m.e. tha e fichead bliadhna a dh’aois). A bharrachd air sin, feumar roimhear a chleachdadh gus an dàimh eadar cùisear agus cuspair a chur an cèill: tha i na dotair (le an). Air neo, feumar structar leis a’ ghnìomhair IS a chleachdadh: is e dotair a th’ innte (nas sine: is dotair i).

Gus ‘aonan à buidhinn’ a chur an cèill, cleachdar structaran le BI agus an roimhear air:

(1)

Cuiridh an structar BI + cuideigin air fear/tè de rudeigin an cèill gur e fear/tè à àireimh nas motha a th’ ann: bha an t-Ollamh Watson air fear de phrìomh eòlaichean na Gàidhlig.

Thèid an structar a chleachdadh gu tric le brìgh anardaich a’ bhuadhair choimeasaich (aonan à mòran): bha i air tè de na boireannaich a bu bhrèagha.

(2)

Gabhaidh air fear/tè fhèin cleachdadh le ceum co-ionannach a’ bhuadhair: tha e air a bhith air fear-gnothaich cho soirbheachail ’s a th’ ann.

(3)

A thuilleadh air seo, tha structar ann far an tèid air a leantainn le ainmear iolra (le brìgh iolra) agus buadhair coimeasach na dhèidh: tha muinntir an eilein sa air an fheadhainn as còire san dùthaich, .i. tha iad air cuid den fheadhainn as còire san dùthaich.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, dd. 319–20, §346 (viii)(b)

a' gabhail na combaiste

saoil ...

Gabhaidh an gnìomhair saoil ‘creid, beachdaich, smaoinich’ cleachdadh mar a chleachdar gnìomhairean eile a bhuineas do na ciadfathan: saoilidh mi gur e; an saoil thu sin? cha s(h)aoil. Coim. cluinnidh sinn fuaim; am faic thu am bàta?; chan fhairich mi càil; an aithnich thu i?; chan fhuiling mi siud. Thèid an cruth ceisteach, (an) saoil, a chleachdadh cuideachd às aonais riochdair phearsanta: saoil am faigh mi iasad air a’ chàr?

Anns na h-eisimpleirean a tha shuas, tha an tràth teachdail ga chleachdadh ann am brìgh làthairich. ’S e as adhbhar dha seo gum b’ e tràth làthaireach, bho thùs, a bh’ anns an tràth a th’ againn an-diugh mar thràth teachdail.

B’ àbhaist do chruthan co-thàthaidh (m.e. chuirinn ‘*chuireadh mi’ 7c) a bhith na bu chumanta sa chànan, agus chithear eisimpleir eile dheth seo sa chruth saoileam ‘saoilidh mi’, a chluinnear fhathast; ’s e sin an t-aon seòrsa crutha a gheibhear, mar eisimpleir, san òran ‘Oidhche Mhath Leibh’: Guidheam slàinte ghnàth bhith mar ribh ‘tha mi a’ guidhe gum bi slàinte an-còmhnaidh còmhla ribh’.

Thachair dà rud dhan chruth saoileam: air an dàrna làimh, dh’fhairich cuid gur h-ann à *saoil leam a bha e, mar a th’ againn ann an (’s) math leam 7c; air an làimh eile, chaidh cruth caithte (tro shèimheachadh) a chur air agus, mar thoradh air seo, gheibhear saoileam/*saoil leam ‘saoilidh mi’ agus shaoileam/*shaoil leam ‘shaoil mi’.

Is math dh’fhaodte gur h-ann a chionn buaidh an fhacail saoil a chaidh am facal smuain (coim. SG smúainid ‘smuainichidh e’, agus SG smúained ‘smuaineachadh’) na smaoin (smaoinich, smaoineachadh) ann am mòran àiteannan.

Geàrr-Ghràmar na Gàidhlig, dd. 265, §281; dd. 268–69, §291 (ii) + bn 34